Sar i chibaki kodifikacia thaj getimata po personalo kam azjutin te achel i romani chib andi Ukraina
26.09.2025 10:44
I chib saji lel pesko drom katar o Sanskrito, numaj inke naj kodifirime andi Ukraina. I chib, saji phirelas pal kontinenturya but shelbershetsa, tale nikerdyas thaj ni hasardyas pesko chachimos, ande tsine komuniteturya. Chib saji si simultano i phurani thaj ashundyol pe ande miljiuaja ile manushenge ages.
Gadaya si Romani (Romani or Romanes). Oj si li katar indo-ariyani grupa andal indo-evropake chiba. Naj numa le Rom keren komunikacija pe Indo -Ariakane chiba, pe gadala chiba inke den duma andi moderno India, Pakistan, Bangladesh thaj ande aver thema saje si pashe. I Romani chib si phangli, pashe sanskritosa, hindi, urdosa, so sikajel chaches po Indiako arakhadimos. Thaj arakhadili I Romani chib maj but dekana 1000 bersh. Anda gadaya phenel i maj bari po departamento po sikajimos pel chiba nacionalni minoriteturengo thay avrethemeski literatura ando Instituto pi Pedagogiya katar Nacionalna Akademia Pedagogiyaki Nauki andi Ukraina, Natalia Bohdanets-Biloskalenko.
«I Romani chib si jekh Evropaki chib sajate si Indiako arakhadimos. Tale but vares si konfuzo ke primin la sar chib andaj Romenia or phenen pe late romanska. I Romani chib ni ajel katar Romanska grupa chibaki andi saji si ispaniaki chib, italiyaki chib,frantsiyaki chib rumeiska chib. But vares primin la sar aver ke myal lako anav so del ando konfuzo le manushen».
Romano etnoso arakhadilo andi dolona payaki katar o Ind. Ji jepash jekhto shelbersh le Rom lene te muhken i India thaj gele andi Azia thaj Evropa.
«Si motivo sostar on mukhle i India. Le roditorya phenen andaj godoya ke on kamenas te keren loje aj sas andi opresia katar le maj tsine kasturya, ande saje sas muzikanturya, artizanurya kerdilyape gadya ke on kerde peske o drom ande aver thema. Kana dagava drom sas dyamo kerdo, i aver generatsii utilizinas les. Tale kaj ni ajenas le Rom, kana sas i shelbershengi migracia, on ni hasayonas nich andi jekh them. I gadaya ame dashtisaras te dikhas: on sadijekh nikerenas, priinas pala peski chib, pala peski kultura».
Anda godoya ke sas le migracii le Romengi ande mashkarune bersha, i Romani chib lyav but katar aver manusha katar o pashutno Esto, Kavkazo thaj Evropa, anday grekikani, armyaiska, rumiiska, ungrikani, slovacka, ukrainska(ukrainaki), russiyaki, polska, spaniaki chib thaj andal aver chiba. Romane komuniteturya trajinas dur avrendar andel diferentne thema, pa gadaya kerdile but dialekturya. Le dialekturya but vares si diferentni jekh avrestar, le Rom andal diferentni gruppi dashtin te na akyaren jekh avres.
«I kana amare Rom andaj Ukraina gele andi Germania, on phende ke ni akyaren le Romen saje si otsar, saje trajin oche. On phenenas, ke le Rom denas duma ando pesko drom, aj on – ando pesko drom. On dikhenas ke godola sas Rom, ke dashtinas te prinzjanen le pal semnurya saye dikhyon pe avryal, tale ni akyarenas lengi chib».
Ande Romane dialekturya, pal diferentno ginavimos lingvisturengo, dashtiln te ajel pashe katar 30% ji 60% I leksika saji si jekh andel saore dialekturya, tale o akyarimos yekh avrengo zavisi katar godoya sayenge dialekturenge keres i komparacia. Chel maj but alava saje myan peske si ande l maj pashe branche chibaki andal regionurya, thaj chel maj handre alava myan peske, sar egzamplo, andel gadisaye gruppe sar sinti (Germania) aj vlahurya (Balkanurya). Generalno, po ginavimos lingvisturengo pi lumya si katar 60 ji maj but 100 Romane dialekurya. Thaj numa andi Ukraina den duma pi katar 5 ji 7 dialekturya. Chel maj bugle dialekturya pi saye den duma: servi,lovarya, kelderarya, kishinevtsi, vlahurya. Gadya ajel ke i andre ande amaro them le Rom te akyaren jekh avres ni ajel sa dijekh ushoro.
«I me dav duma le Romentsa, ke sim ekspertka katar Evropako Konsilo andi puschimata pi edukacia, i ando Romengo puschimos. I le Roma phenen mange, ke on gele andi Transkarpatia, tale naj saore le alava anda lengo dialekto akyaren. Bazuime si I leksika sayi myal, tale purme inke tholpe ungrikano dialekto, dialekto andaj Ruminia, kishinevski dialekto».
Ou del duma pi Centralno Evropako dialekto, publikani fidura katar o Uzhgorodo, o Viktor Chovka, phenel andaj legenda, saji ou ashundyas leske dadestar aj dejatar. Andi jekh versia andi legenda o Romano kovachi lyas i ordina te kerel karfin te ayel thodino po trushul o Isuso, thaj o kovachi chrodyas jekh karfin, sao trebulas te zjal ando kolin, gadalasa o Rom ferisardyas les andal maj but dukha. Pa gadaya o Del jertosardyav le bezeha le Romenge. Andi aver versia – gadava kazo kerdyas gadya ke le Romen naj len peski phuv.
O romano folkloro si varvalo thaj diverzitetno plasto katar oralna thaj muzikalna kultura katar romane manush. Kache si gilya, khelimos, paramichya, legendurya, phenimata, proverburya, thaj ritualurya. Jekh egzamplo sao del pe ande l jakha, ke nikerdyon le traditcii, si i buki katar o Tsiganskiy ( kache o gadava alav dashtil te ajel thodino aj phendo, ke ou si lo kotor anda lesko anav) akademiko muzikalo thaj dramatikano teatro “Romans”. O teatro kerel buki andi Ukraina katar 1994-to bersh thaj gilabal le gilya pi romani chib.
«Si but diyalekturya andi Romani chib.Jekh anda lende, pi sao me dav duma, si o centralno Evropako dialekto romani chibako, or inke akharelpe karpatsko dialekto.Andi Ukraina den duma po gadava dialekto le Rom andi Transkarpatia. Tale naj saore le Rom pi Transkarpatia den duma Romanes. Gadaya kerdilyape andal historichne condicii.Andi phurani vrjama, le Rom nashtinas te vakyaren, te den duma Romanes ke ni mukhenas len te den duma, anda soste i bisterde i romani chib thaj maj but ni denas duma pe late. Ande ungrikane gava le rom pakyan ke lengi chib si ungrikani, tale gadaya naj gadya.
Khere munri baba gorbilas pi slovatska chib, munro papo gorbilas pi ungrikani chib,tale khere i chib pi saji ame chel maj but dasas duma sas i Romani chib. Kana gelem andi shkoala, me ni zjanas i ukrainska chib. Andi shkoala me lenem te vazvav o zjanglimos pi ukrainska chib, tale gadaya sas phares te keres, ke me aschasas palal i shkolaki programa.
Khere ame dasas duma pi Romani shib, gadaya nakhajelas pe anda j generacija andi generacija. Numa vsya zavisi katar i familija: kon sar del duma, kon zjal maj dur andi lumya, kon so dikhel, kon so kamel te nikerel andi romani familija. Si i miksuime familiji kana i zjuvli si ukrainka thaj o mursh si rom. Andi gadava kazo, duj chiba si khere. Le chavore gorbin pe duj chiba. I Rromani chib nakhajel pe oralno katar i generacia andi generacia, si but knigi, ame skriisaras la».
I chib si li, numa naj saore le Romenge si gadaya obichno te dikhen la skriisardi, andaj gadaya i ajel o pharimos te tchitis la i gadalenge kaste si i chel maj lachi oralna forma, kon dashtil te del duma but mishto. Tale i situacia parojel pe. Naj but vramya palal ando Google Translacia dashtis te keres i translacia pi romani shib. Ande l diferentne thema keren Romane komiksurya, karikaturi, literatura thaj media. Andi Shvetsia sar egzamlo, kerel buki o “Radio Romano”, sao kerel efiro Romanes thaj si les bari publika, ke si lo andi jek partya pi radio nakhajimos themesko andi Shvetsia.
O Viktor Chovka, sao si akanake andi Bari Britania phenel ke bi dikhimos po fakto ke naj savorenge trebul i Romani chib, ando them si lingvisticna diferencia thaj chibake programurya. Thaj i Romani chib si li prezentuime pi godova than sar i aver, maj bugle chiba.
«Oj si li kache maj but prezentuime ande themeske organurya dekana andi Ukraina. Sar egzamplo, kache si le manush saje keren i translacia pi romani chib. Kana zvonis varekaj thaj puches, dashtin te den tut romano translatoro».
I andi Ukraina kerenas aj keren kontento pi auditoria andal romane komuniteturya. Ando Uzhhorodo, katar 1999-to bersh ji ko 2007-to bersh, duj vares ando kurko inkhlelas o jurnalo “Romani Yag” . “Romani Yag” sas andi publicatcia maj but pi ukrainska chib, pe varesaje materijalurya thaj sekcijake anava sas kerdi translacia pi Romani chib bazuime pi cirilikani alfabeta. I akana dashtin te dikhen i inhklimata saji si ando arhivo pi Romani Yag websajto, sao kerel buki.
De primo romano online radio „Chiriklo“, sas piterdo ando 2016 bersh. Thaj ando 2018-to bersh o projekto Chiriklo inkhlelas ando „ Buzj ando geseski hvylya ” po Publikano Radio.
Reportzjurya, TV-programurya, thaj projektura andaj romani kultura inkhlen maj dur pe nacionalni media thaj pe media andal regionurya. Andaj Romani phenen i ande but prinzjande skurto formaturya. Sar egzamplo, o YouTube kanalo katar informaciaki thaj analitikani agencia «RomaUA» kerel video publicacii andaj Romani chib aj Romano trajo.
Numa sar ande aver thema thaj i andi Ukraina, naj but shansi te sikyon pi Romani chib. Andaj gadaya si phares le chavorenge te zjanen o materijalo, ke on thodine te siklyon sigo pi themski chib, saji naj lengi dejaki chib. Kana naj i edukatcia pi dejaki chib, gadaya kerel maj phares o akyarimos thaj zjanglimata, phenel reprezentanto anda romano komuniteto, thaj thol tu po drom kana baryol o akyarimos ke duryayos la shkolatar.
«Le rom zumaven te na bistren peski chib, te nikeren la, te ajel deni andi familija, te den duma pe late khere. Kana baryos thaj gorbis Romanes khere, si phares te parojes thaj te les i informatcia pi ukrainska chib andi shkola. Anda godoya akanake varesaje familiji gorbin pi ukrainitska chib te avel maj ushoro le chavoreske te sikyol thaj te zjal maj angle andi lumya. Tale ame zumavas te na bistras i Romani chib».
Si jekh motivo anda aver motivurya sostar naj dosta edukacia mashkar romane chavore, i gadya si anda godoya ke si bi presentuimos andal specialisturya thaj naj generalna programa pi sikimata pi Romani chib. Te ajel vsya orta, la chibate trebul te ajel i kodifikacia. Thaj gadaya naj ushoro te keres andi Ukraina.
I kodifikacia chibaki si o proceso te ordinil pes thaj te zjal i standartizacia te ajel la oficialno utilizimos andi sikimata, andi media, ande nauki,, themesko menedjmento, thaj aver. Tena phenas ande phare alava, gadava proceso trebul te ajel, saore kon den duma pe dejaki chib te skriin thaj te den duma ando jekh drom ando publikano than. Andi kodifikacia, mashkar aver, si i te ajel kerdi i definicia po dialekto po sao kam bazuinpe, te ajel kerdo alfabeto, te ajen skriime regule pi gramatika thaj ortografiya thaj e dikcionarurya. Gadalasa puschimasa kerel buki o Departamento po sikajimos chibako nacionalno minoriteturengo katar o Instituto pala pedagogia, ando sao si maj bari i Natalia Bohdanets-Biloskalenko.
«O Departamento kerel buki ando skriimos shkolake metodologikane manualurya thay rekomendacii sikyarnenge, kerel shkolake knigi studenturenge pi chib nacionalne minoritetyrengi, thaj pi ukrainska (ukrainaki) chib nacionalne minoriteturenge. Gadya ajel ke si duj direkcii .Thaj mashkar chiba nacionalne minoriteturengo si i Romani chib.
Palune 10 bersh ame zumavas te thas o puschimos andaj Romani chib po themsko levelo, ke la naj la i kodifikacia. Andi jekh partya andal Rom naj inke passportura, kerdyol gadya ke i problema si li ande godoya te dashtin te sikyon ande shkoala.
Ame akhardyam te keras buki, kooperacija la Zemfirasa Kondur, pinzjardi kulturaki thaj publikani figura, etnichno Romni, saji si menejero ando Konsilo Evropako. Me thaj Zola lyam te das duma andaj kodifikacia Romani chibaki te ajel kerdi. Thaj katar godova chaso, katar pashe 2000-go bersh, lenem te dav maj but ando fundo Romani chibaki. I kultura thaj i historia si interesanto, phari baht manushengi, on si but interesanto manusha. Si len peske tradicii, kultura, thaj on zurales nikeren la».
Ande 2000- ge bersha, ando fremo la bukyako katar o Konsilo la Evropako pala mangimos katar o Ministeriumo pi Edukacia thay Nauki, kerdilyape i iniciativa te ajen kerde i programa pi sikajimos thaj alfabeto pi Romani chib.
«Amen sas konsultacia Konsilesa Evropako ekspertosa andaj Rumenia, Mihaelasa, ke oj dyamo kerdyas i kodifikacia pi Romani chib thaj skriisardyav alfabeto. Ame samas interesuime ande lake dene gindurya, thaj ame bazuisaliyam pi ukrainska eksperienca.
Kana o Borys Grinchenko kerelas o dikcionaro pi Ukrainaki chib, ando sao si ginde 68 mij alava, ou lyas sar baza o Transdniepresko dialekto. Maj angle ou lyas le alava katar galicijako dialekto thaj andal aver regionurya, sar egzamplo katar o Khersonskiy regiono. Ande gadala thana ou skriilas le alava. Me dem i propozicia la Zolake te ajel leno o maj buglo dialekto pi kodifikacia Romani chibaki, thaj inke te ajen kerde intervju romenca, so si lenge maj pashe».
O intervju ando Romano komuniteto sas saportime katar o Konsilo Evropako. Ke i baht la chibaki saji dashtil te ajel hasardi zavisi naj numa katar o them, tale vare kam kamena ando komuniteto maj angle te utilizing i Romani chib thaj te den la maj angle peske chavorenge. Pashe 90% anda godola kon sas puchle manush phende ke la chiba trebuj te ajel i kodifikacia. Tale o puchimos: “Sao dialekto kam len sar baza te kodifikisarel pes i Romani chib andi Ukraina?” sikadyas te ajel kontroverso.
«Le manush phende ande diferentno drom .Sar egzamplo, , te ajel i baza po geografikano principo, te ajen lene maj but bugle dialekturya andi Ukraina.Varesaje dene propozicia te ajen alosarde sar baza godola dialekturya ande saje si nikerdo maj but vokabularo andal romano arakhadimos.Thaj gadaya si orta.
Sas inke jekh interesanto puchimos, saji versia alfabetoski kam alosaren pi Romani chib: cirilica or latinica? Baro procento andal puchle manush phende ke i kirilica kam ajel maj mishto ta ajel alosardi, ke but Rom ni zjanen aver evropake chiba. Lenge maj ushoro te utulizin i kirilica. Ando sovietikano chaso sas kerdo jekhto alfabeto ando 1928 bersh aj ou sas kerdo pi cirilica. Ando godova chaso le kazahurya thaj aver manush sas thodine te utilizin i cirilica.
Tale kola Rom, saje trajin pi granica katar pashe Ungriko them thai Romenia alosarde latinica. Ke kana ame zjas andi Evropa, latinica kam ajel maj mishto te ajel alosardi. I Romani ternimata alosarel la, i generacia saji si maj bari, alosarel cirilica, gadya si lenge maj ushoro. Tale ajilyas i desizia te las i latinica sar baza. Inke te ajel phendo, varesaje puchle manush kerde akcento pi godoya ke i chib ajel andaj indo-iraniyaki brancha, anda godoya te phenas anday cirilica ame nachtisaras, ame schudas gadava puchimos, mukhas i latinica».
Andi Makedonia, Slovakia, Ungriko thaj Rumenia Romani chibate dyamo si i kodifikacia, alfabeturya si akseptime statosa. Andi Ukraina gadsaji zumavimata sas kerdi.
«Ando Uzhhorod, publikane organizacije, romane aktivisturya thaj scientistura zumade te keren alfabetura, numa bi themesko azjutimos. I programa saji ame skriisardyam ando 2001 bersh thaj 2002 bersh studenturenge ande l jekhto-dujto thaj trinto-shtarto klaso pi Romani chib, ande relacia pala o statosko standardo pala fundoni shkoala, si les o shtampo katar o Ministeriumo pi Edukacija thaj Nauki. Ame djam la te avel primisardi. Oj nakhlyas i recenzia, sas primisardi, gadya ajel ke oj trebul te ajel utilizime. Numa i problema, pale, kon kam sikajel? Trebul te ajel getime o personalo».
Anda godoya ke naj specialisturya, sikyarne pi Romani chib, akanake nich andi k jekh ukrainaki shkoala le chavoren ni sikajen Romanes pi edukaciaki programa.
«I programa si thodini. Sar trebul te ajel gadaya? Kana si dikcionaro studenturenge andi fundoni shkoala, atunche ame keras i determinacia po ginajimos alajengo, kiki si alava pi jekh litera, saje si utilizime ando sakogesesko trajo le studenturendar ande l bersh pi fondani shkoala. Gadaya trebul te ajel jekh risuimos pi ukrainikani thaj Romani ichib. So si gadava alav thaj o risuimos savo sikajel les. Tale trebul nakhadi i recenzia katar eksperturya. Maj angle das la po thodimos ando Ministeriumo pi Edikacia thaj Nauki.
Numa gadaya trebul te ajel centralizuime edukaciaki programa themeski. Naj te kerelpe numa lokalno. O them zjal po gadava drom paso palo paso, tale naj rapido. Ando gadava bersh o Kabineto le Ministurengo dyas apelacia ando Statosko serviso andi etnopolitika thaj liberimos pi konscienca te ajel skriime i strategia pe l chiba, saje si ando risko te hasayon. Mashkar kadala injya chiba (Krimsko Tatari, Karaimsko, Gagauzo, Rumey, Beloruscko, Urum, Krimesko Tatari, Jidish) si i Romani chib.
Ji muntuimos ando Avgusto amen akharde te azjutisaras te skriisaras gadya strategija, saji trebul te ajel primisardi thaj thodini ando Kabineto Ministurengo. Trebul te sikavas pe soste bazuilpe i strategija pi Romani chib: cinta, objekturya, eventurya saje trebun te ajen kerde.
Trebul te ajel i kodifikacia romani chibaki, kedi gramatika, orfografia, aktualizacia thaj kerimos dikcionarengo pi Romani chib, getimos po personalo sao kam kerel buki ande nauki, thaj nauchno-pedagogikano personalo thaj bukyarnen ande universiteturya, thaj inke gadya dashtin te ajen inke specialitetura or specializacia ande instituturya po vazdimos pi kvalifikacia. I sikimata Romani chibaki trebul te ajel deni ande l thana pi sikimata, ande saje sikyon le chavore andal romane familii. Gadya vsya ame skriisardyam andi strategia. Aver puchimata si pi formacia kulturako thaj informaciako than, thaj gadya maj angle. Thaj kana gadava kam ajel primisardo thaj thodino katar o them, atunche gadaya kam dashtil te kerel buki».
But romane dialekturya andi Ukraina paso palo paso hasayon, ita star i Romani chib si li sar chib saji dashtiln te hasayol. Kana ni kam sikavas i neji generacia te den duma pi chib, i chib kam hasayol, kam bisterdyol detod tale i Ukraina kam hasarel unikalno kotor katar lako kulturako varvalimos.
Anda gadaya puchimata gindinpe naj numa le lingvisturya thaj e scientistura, tale j i artisturya. Sar egzamplo, o Marko Pillo, sao si andaj Slovakia, gilabal, thaj kerel akcento ke trebul i romani chib te ajel nikerdi.
Te trajil i chib neje generaciji trebul te den duma pe late thaj te sikyon la. Phenel i Natalia Bohdanets-Biloskalenko. But chavorenge akanake i romani chib si jekhto chib, pi saji on len te den duma, te gorbin. Tale kana len ni akyaren andi shkoala, or thon len te skimbon pi ukrainska chib , gadaya kerel edukaciake bariere. Pala o UNESCO rodimos, sao sikajel ke le chavore saje dekh data sikyon pi lengi dejaki chib, maj mishto akyaren i themeski chib. Pa godoya, sikimos pi Romani chib naj jekh privilegia, tale si risajimos ji chachimata po eqvaliteto thaj nakhaimos pi stigma thaj i diskriminacia.
«K bersh palpale ame kerdyam vizito ande romane shkoali andi Transkarpatia.Ando Uzhhorodo si shkoali ande saje si segregatcia, ande saje sikyon numa le Rom or si klasurya, ande saje sikyon saore ande k than. Ame kerdyam monitoringo sar sikyon le chavore, so on arisle, sar on keren buki, sar zjal o akyarimos pel nauki, den len le knigi khere.
Direktorurya ande naj but shkoali sas korkoro etnichno Romnya, numa muntuisarde instituturya pala filologija thaj fundoni edukacija. On zjanen i Romani chib, dashtin te keren cine gruppi ande shkoali or te gorbin Romanes le chavorenca.
Numa ande instituturya saje vazden i kvalifikacia le sikyarnengi, trebun te ajen kerde le kursi gadalenge sikyarnenge te dashtin te len diplomurya ke dashtin te sikajen i romani chib. Trebun te ajen kerde klasurya, skriisarde programurya. Atunche maj angle kam ajen programurya pi mashkaruni shkoala pi romani chib. Numa maj anglal trebun te ajen lene ande buki le lingvisturya, specialisturya andi chib te ajel kerdi fundoni kodifikacia pi romani chib. O sintaksiso thaj i gramatika trebun te ajen skriime ando but maj lacho drom».
O proceso te keres i kodifikacia pi Romani chib si pharo thaj lel but vryamya. Si importanto te las ando gindo o diverziteto te ajen kerde normi saje kam ajen akyarde taj primisarde saorenca. Maj but, te ajel i kodifikacia, trebul te ajel buki ande k than, kooperacija mashkar lingvisturya, edukatorya thaj romane komuniteturya, te achel i chib zjundi thaj naturalna, thaj naj thodini ando bi naturalno drom. Gadava si lungo drom sao trebul te ajel kerdo chibake andi edukacia thaj ando trajo societosko.
«Gindima ke pa k 10 bersh kam dashtisaras te arisas gadaya. Ande anglune bersha trebul te arisas varesao than: duj bersh keras buki pi alfabeto, keras buki po dikcionaro . Chel maj but chaso kam lel i kodifikacia pi Romani chib, te keras fundono dikcionaro, te skriisaraas i gramatika. Gadalasa trebul te keren buki le lingvisturya.
Kana ame das duma ando informaciako kontento, naj phares te ajen kerde varesaje programurya pi romani chib po televizia. Tume dyamo lene te keren gadaya po Publikano Radio, thaj san anglal i strategia thaj den atencija pi gadaya».
I romani chib naj numa o drom te keres komunikacia, taj i importantno kotor katar kulturako varvalimos thaj identiteto Romengo. Bi priisarimos pe historichna bi denimata thaj stigmatizacija, oj nikerdili thaj trajil maj angle ande diferentne kotora la lumyake. O saporto thaj o barjarimos la chibako – naj numa kazo romane komuniteturengo, tale i respozibiliteto saore societosko, sao kamel te ajel ando pativ po diversiteto thaj ikvaliteto. Ashunen maj but anda gadaya ande aver kotora ando projekto sao kerdo ando jekh than katar o Publikano Radio thaj Radio Chiriklo.
Подкаст створено за фінансової підтримки Європейського Союзу та Ради Європи. Його зміст є виключною відповідальністю авторів. Погляди, висловлені в цьому подкасті, жодним чином не можуть тлумачитися як такі, що відображають офіційну думку Європейського Союзу чи Ради Європи.