Keren peske imàgina andal ekh manusha, o glaso saengo ashundel pe shelbershentsa ande historicane kronike, tale o glaso ni ashundel pe. Manusha, saen si le kompleksno aj vibrantna kultura, tale sai kerdilyape sar klishe. Roma — si chell may bari nacionalna minority. Gadala manusha train pasha ukraintsi katar 15 kshel bersh.
Bi te dikhel pe i kontribucia ande zanati, muzika aj kultura, Roma kshel bershentsa nakhaen prejudicio, discriminácia aj socialno ekskluzia. Ages ekh partya anda lende si le integriimeando societeto Ukrainako: sikyon, keren buki ande diferentne thana. Aver partya — trajin maj dur ando chorimos, izolàcia, aj dikhen bariere ando akseso ko sastimos, edukacia taj protekcia chachimaski.
Serija podkasturengi «Gadala anda amende» Kam phenel hanre prindzande thaj interesantni facti andal Rom sae sile andaj Ukraina, lengi historia, kultura, çhib taj obiçhaji.
I formacia kulturaki taj o trajo le Romengo si le but importanto vrjama. Çhel maj but lache specialisturya pi historia pakjan ke le Rom si le andaj India, taj ande 13 kshelbersh andaj nashlemos on aile andi Evropa. Anda gadaya phenel o Volodymyr Kondur, o baro manush departamentosko protekcija chachimaski katar manushen Romen andaj nacionalna minoriti. Maj but plemenurya sae maj angle kerdile Roma, trajinas andi Visantiya. Maj but katar 300 bersha egzistencija pi gadaja teritoria lengi unifikacia sas kerdi. On sas but lache bukyarne, kovache, taj gadya o them dikhelas ande lende but lachimos.
«Pala hasarimos la Visantiyako, gadala plemenura gele maj dur andi Evropa (Ispania, Italia), thaj okotar aile tele kaj amare phuva. Palaj jekh versia, kana le plemenura ekhisardepe, akharenas pes «Roma». Aver versia mothol ando aimos le alaesko gadya:desar le Vizantijtsurya akharenas pes «Romea» arakhadilo o anav «Roma» kana on migrisarde andi Evropa katar Vizantija. Aj le plemenura arisle j ando Egypto, kote akharenas len «egyptian», «gypsy», — phenel o Volodymyr Kondur.
Ande mashkarune bersha, le Roma lene reputacija sar zanatoske manusha ande industrii, kaj trebunas mobiliteto, tehnikani zanglimata thaj but zor. On sas lache kovace, kerenas buki bakrosa, bronzosa thaj śelaça, thaj kerenas chaunurya, utensili, kheliba anda kaśht taj vitsa.
Le Rom zyanenas sar te priin pala grasta, on sas le manush sae zyanenas sar te sastyaren, te lekuin, taj on inke sas but lache muzikanturya taj mishto gilabanas. Len but akharenas pe bare forurya, bijav, taj pe princeske recepcie. Maj angle, on denas pesko folkloro andal ujt ande ujta phirindoj katar jekh than ando aver.
«Anda godova chaso i Evropa sas ando nasulimos, taj nas le manush sae dashtinas te keren buki. Kana le Rom denas andel forurya, on denas peski zanglimos avrenge. Tale palo chaso on kerdile pe konkurenrutya le zanaturenge sae trainas lokalno, gadya on impochisarde te aen ingosirarde andal gadala forurya thaj gava. Chaches 600 bersh sas konstantno persekucia le Romengi.
Gadava sas choro etnoso, ke on dipenisardyonas pe diferentne bukya aj trajoski kerdimata. Sas katar le imperaturya ordina pa lengo mudarimos ay phanglimos. Le Romenge sas but phares te achen vare kaj constantno. Len trebulas te arakhen individualni forurya kaj lenge nashtinas te keren discriminatcia», — phenel ov.
E kondicionalno «akceptacija» Romengi ando societeto kerdilyape andi tsaristo Russiya, numa oche on kerdile argats. Maj but le Rom sas artisturya, gilabanas andel horurya taj losharenas le manushen, sae nikerenas le thana kaj trainas le Rom. Pi moderna Ukrainaki
teritorija anglune Rom avile maj anglal, ando 15-to shelbersh. Thaj kana sas i migracia pal evropaki teritoria sas kerdi pi diferentni Romane gruppi, akanake numa andi Ukraina si 11. Anda gadaya kerdyonas varesae kulturake diferentsii, dialekturya, chiba. Le Romen naj le ekh religia, kade ke shaj aven katolikurya, ortodoksurya, musulmanurya ay protestanturja.
«Palay Oktoberska revolucija thaj zhi kaj 1930-to bersh, i situacija le Romengi sas lachi. Me dikhlem knigi andaj Romani kultura taj andal Rom, so save testimonia pe vizibeliteto. Numaj, palo buglyarimos fašizmosko sas thodini anti -Romani taj anti- evreura politika vi ande Sovjetikani Unia», — phenel o Volodymyr Kondur.
Читайте також: «З двома коренями в серці, але з одним домом»: як живуть українські болгари
Opresia thaj persekucia Romengi sas maj angle Dujto Lumako Marimos, numa maj zoraile kana avilav i Nacistikani partija andi Germania. Paso palo paso, kerdilyas nacistikani ideologia, sai sas aktivno thodini andi populacia andi propaganda. Gadaya istoria sas studirime katar roditora, publikani figura thaj fundatori de terninaki Romani organizatsia «Tsentro pala socialne transformacije TENET», historicharka Tetyana Storozhko. Maj but de kana 15 bersh oj kerel buki ando garaimos katar Romano genocido, skriil historiia thaj vazdel terne initciativi e ternenge.
«Pi teritoria Evropaki mule shela mij Romen. Numaj o egzakto nomero viktimengo si phares te phenes, ke baro nomero le mulengo thaj mudarimos nas skriime ande lila. Te vakeras pal-o Ukrainako konteksto, atunche gadala sifre si deshe mij viktimaske
Andi Zapadna thaj Mashkaruni Evropa, o hasarimos le Romengo sas but akompanisardo e deportacienca andi koncentracijake lоgore thaj thodine sas zorasa te keren buki. Andel thana, kaj skriinas informacia andal phandade, maj anglal dashtisas te keres i investigacia kiki manusha andal phandade sas Rom. Andi Ukraina e roditorya vakeren anda ekh fenomeno sas «genocidni empushkiimata». Godoya si, kana le Romen ni kidenas ando sistematikano thaj centralno drom te mudaren, tale kerenas exekucia sigo pe than», — phenel historichari.
Obichno populacia andi moderna Ukraina maj but ni dikhenas peske pashutnuren sar dushmanurya. Si importanto te notisaren, ke majoriteto Romengo ando gadava periodo na nikerde phirado trajo. Ekh minoriteti nikerenas phirado trajo, thaj naj saoro bersh. Sas varekana but phares e na-localno manushenge save avile avryal te keren diferencija mashkar katar o gav thaj foroske Roma.
«І godola komuniteturya savende sas o phirado trajo, kerenas gadaya naj saore 12 chon. Ta kana sas shil (tirziu angloivend, ivend, angluni primavara) on lenas khera ando gav or ando foro. Sas gadya, ke le ukraintsi or reprezentantura katar aver etnikane grupe, sae primisarenas le Romen andel peske khera, but partya ando bersh ulavenas jekh kher thaj trainas talaj jekh fundo.
Kana me phenav anday gadaya le ternenge pi evenimenturya, on kerdyon shokisarde.
Inkhlel gadya, ke nas sadijekh nasul i relacija Romengi avrentsa manushentsa, ke gadala manusha denas pesko mukhimos te train but vryamya ando jekh kher. Godola relacie, sae sas formisarde but vryamya, maj angle kerde influenca pi baht kurso le Romengo andi marimaski vryamya», — phenel i Tetyana Storozhko.
Kana avile le Nacisturya, le manush, saje trajinas lokalo, but ajutinas Romane familii, lenas risko pi pesko trajo. Lenge, kadala manusha sas godisaje, kasa on trainas pashe, sae ajutinas ando kher, taj saentsa lenge chavore ando jekh than phirenas andi shkoala ando ivendesko periodo. Jekh partya le Romengi sas andi Sovietikani armata, varesae anda lende zanas ando partizanski phirimos. Numa oralno zanglimos andal gadala fakturya, palaj roditora ginda, akanake but si bi ashunde.
«Kana me kerav buki documenturentsa, me ni khinivav pale taj pale te chitiv le. Gadya dashtis de zyanes chaches but so. Sar egzamplo, sao sas sakogesegko trajo le Romengo, sar on trajinas, sar sas lengo phirado trajo or nas le phirado trajo, sar on nikerenas peske khera ande diferentne periodurya. Baro numero le manushengo, saventsa sas skriime le intervjuja sas tsine chaore or ternimata kana sas Dujto lumyako marimos.
Si but interesantno te dikhes taj notisares lengo drom bahtako, ke on sas ando societeto, sai ruisardyolas katar o nevo okupaciako rezimo. So or kon ajutilas len te achen junde andel gadala konditsie, saje strategii sas len te achen junde? Jekh chel maj popularna strategija — te garajes kiro identiteto. Kana dikhimos delas posibiliteto te nas sikadyos sar reprezentanto or reprezentanta anda gadava societeto, akharenas pes varekon, numa naj Rom or Romni. Gadaya sas sar mimikria, kana on testisardyonas te len, te pharoven or te den duma andal dokumenturya, ande saje skriime aver nacionaliteto. On kerdyonas ke si le Krimikane Tatarurya, Armyaya, Gruzinurya, taj aver.
On dashtinas te nashen or te garadyon. Ande godisae kazurya but kardinalno rolo sas le manushen kaj sas pashe. On dashtinas te den informatsiya ke chaches gadava parno chavoro — naj ukrainkso, ou silo andaj Romani familia. Taj si but kazurya, anda sae ame sikjuas andal memorie, kana kontra, jekh tamlo chavo sas akhardo sar Krim-tatar», — phenel i roditori.
E baht le Krim-tatarenge taj Romane manushengi si tragikanes phangli. Ando chaso genitsidosko le Krim-tatarenge populaciako katar Sovietikane autoriteturya, varesaje Roma sas deportisarde, ke on sas akseptirime sar Krim-tatara.
Читайте також: Караїми: народ, що всюди створює «маленький Крим»
Anglal o starto pe Dujto Lunyako Marimos, o ginavimos le manushengo dyav rezultato ke 24 mij manusha pi moderna teritoria pi Ukraina idintifisarde pes ke si le Rom. Roditorya documentisarde pashe 20 mij konfirmime kazusurya katar mule Rom sar rezultato palo genotsido. Ko jekh, gadal cifre dashtin te aven dur katar o realna shkala tradegijaski.
«But but bari partya le exekutsiengo thaj exterminaciengo na sas dokumentirime. Akana, kotor pi kotor si sar te restaurisares i informatsia andal exekutsia pel memorie katar i lokalna populatsia, bazirime pe na-direktne referense andel dukumenturya. Gadava protsesso te identifikuinpe e cifre thaj anava si inke but maj jundo. Thaj me sim segurno ke pal bersha gadala date kam aven detod aver», — phenel i Tetyana Storozhko.
Te idenfikyares chachi shkala hasarimaski ando chaso genotsidosko akan si pashe nashti te keres, sar j chaches te identifikyares o gin e Romengo thaj lenge chaven andi Ukraina. Jekh kluchne resa si o garaimos identitosko. Kana jyalas o marimos, te phenes ke san Rom or Romni znachilas te les baro risko pe pesko trajo. Thaj palo marimos — te maladyos diskriminatsiyasa. Andel godisave konditsii prezervimos pi unikalna romani kultura, chib, thaj traditsii — si baro tchudimos.
«Mange, sar roditori, andel but droma gadaya si unikalno fenomeno. Ande diferentni periodi, j kana sas Dujto lumyako marimos, trebulas te garaves pesko identiteto te na zyanel khonikh ke tume san Rom or Romni. But vares, dad thaj dej lennas i desiziya te na sikajen peske chavoren te zyanen i Romani chib, te na piterdyol pe nich ando jekh kazo ke on si le Rom.
J kana palo marimos gadava trendo inke sas, kana le manush kaj sas pashe ni zyanenas ke gadala manusha si le andaj Romani komuniteta. Sas j godisaje kazurya, ke le chavore djamo kana sas ande l terne or bare bersh zyangle katar varekon avryal, naj katar pashutne rateske, ke on si le andaj Romani familia.
Anda godoya, prezervatsia pi kultura but naisarel zuralyake ujtake traditsiyake. Le Romende j akana, ande partikulyarno, andi Ukraina, naj agorisardi i kodifikatsiya Romani chibaki, naj pesko formisardo skriimos. Taj saori i zanglimata anda nakhlo chaso but zurales transmetime andal ujt ande l ujta. Thaj varekana ame sam chudime ke varesae manush zanen historia lenge rodoski 5, 6,10 generatsije palal taj dashtin te phenen gadaya avrenge generatsijenge», — phenel i historichari.
Historichari Tetyana Storozhko j oj znyaglyas anda peski Romani darin aksidentalno, kana oj sas ando bare bersha.
«Munri dej zyanglyav, ke lako dad sas Rom, kana la sas la 17 or 18 bersh. Me zyanglen ke munro papo sas Rom, taj ke amende si Romani familia kana man sas pasho 20 bersh. Di atunche me kerasas munre rodimata, publichisaremas artikula, ta nashtisardem te dav duma munre paposa. Ou mulyau, kana me inke ni arakhadilem.
Mange gadaya achel inke piterdo puchimos, star ou gindisailo j andi familia te na phenel peske chavorenge anda j partya po Romano identiteto, andal peske Romane pashutne rateske ay star munri dej zyanglav anda gadaya ando but randomirizime drom manushendar avryal.
Tale kana me tchitiv gadala memorie taj arakhav but historii saje myan pi munri, gadaya del ma but prinzyamos taj dashtisarimos te akyarav minre papos, sa thaj me ni demas duma lesa nich jekh vares. Maj bare andi familia nikerenas pesko identiteto garado taj chinenas gadaja konentsia anda daraimos ke gadaja dashtil te kerel nasul lenge chavorenge», — phenel i roditora.
Sar ni avela zjalya, j akanake kana le Romenge trebulpe te garajen pesko identiteto te na dikhen prejudicio.
«Kana me akanake dav duma munre kolegentsa, amalentsa taj manushentsa, saen zanav, saje, naj sar mande, baryonas andi Romani kultura taj zanenas anday pesko arakhadimos, on but vares andi shkoala, ando universiteto or pi buki ni phenen anda godoya ke on si le Rom.
On akharen pes armyaya or varekon inke, ni den responso pi gadava puchimata. I buki anda godoya, ke on ashunde anda baro gin kazusurengo, kana jekh alav anda godoya ke san Rom or Romni, tholas trushul po drom andi sikimata or andi kariera», — phenel i Tetyana Storozhko.
Dyamo ande 90-to bersha katar o nakhlo shelbersh, kana i Ukraina kerdilyas bi-phangli, kaj romane komuniteturya arisle chache shansi te baryon taj te prezervin peski kultura taj chib. Ande godola bersh sas piterde anglune publikatsije thaj piblikane initsiative.
«Katar o angluno drom amare themesko bi-phanglimos sas kerde konditsii saorenge natsionalno minoriteturya taj komuniteturya. Ko 1993 bersh sas kerde anglune publikane organizatsii. Romano phiremos but baryolas thaj nas nich jekh bariere. Angluno radio i angluni gazeta sas kerdi andi Transkarpatia.
Andi Ukraina amende djyanas but positivni phiremata, thaj vsya kerdilyape kotar e kulturake societeturya. Thaj andel 2000 bersha ajilyas manushikane hakajengo phiremos. Sikadili i grupa liderengi, sae defensisarde i trebujimata le Romengi. O them lyav te priil pi gadaja andaj aver partya. Taj ages ame dikhas, ke i si o marimos, kana le manush gindinpe anda securita, ekonomia thaj socialni problemurya, o romano puchimos si konstantno andi themeski visia», — phenel o Volodymyr Kondur.
Kontrari e popularno stereotipo, numaj 5% Rroma andaj Ukraina sa maj dur trajin ando phirado trajo, e aver beśen ande regularne beshimata. Numaj but problemura aсhon ande romane komunitetura: na dosta edukacia thaj buki, bi dokumentura, tsino trajosko standardo, stereotipura thaj harasmento.
Sa akava si rezultati palo shelbershengere predrasude, persekucije thaj distorzije i historija Romengi. Te shaj te kerel pes jekhutni shanse vash varesae lesqe ćhibăqe, i Ukraina trebal te implimisarel positivna diskriminàcia. Kodo si, te del specialo avantažura or privilegije e sociale grupenge save historikane sas diskriminirime vaj tretirime na-egalutno tretmano
«Andi Ukraina e chaore musaj te djan kaj shkoala thaj savore si akceptirime okothe. Numa te dikhas pi situacii ande romane familie shaj nesave čhaoren naj vareso te len pe peste, numa te aven ko levelo sar savore aver thaj te priin pe normalno. Varekaste dashtil te na avel kher detod.Ame djas andel thana kaj le khera si bi sveto, bi pajesko thaj si kerdine
andaj vareso.Le manusha na dikhen aver drom. On korkoro ni kam dashtin te inkhlen kotar akaja situacia. Odoleske trubul te keras kondicie lenge, te das humanitarno suporto, te las sama andal chaore shaj te djan andi shkoala. Varekaste anda lende naj dokumentia, amen trubul te ajutisaras gadalasa. Akava i akharel pe pozitivno diskriminatsia. I Ukraina kerel buki ki gadava drom. Godoja dashtil te avel cofrime kotar o themsko programi – Romani strategia, kova si kerdo dji ko 2030 bersh», — vakergya o eksperti.
O nakhaimos e stigmako na zavisi numaj kotar o them – saore manush dashtil te del phiro kontribucia, bi baro eforto. Sar egzàmplo, shaj te mukhes o lav e diskriminaciako. Len thaj utilizaren o termino «Roma», «phenen maj baro ando komuniteto» and-o than «baron»,«mobilno beśhimos» and-o than «kampo». Importantno si j te nakhaen pes katar e khereske stereotipura thaj te sikajen j veren jekh tolerantno atitudo.
Читайте також: Турки-месхетинці: народ, який пережив дві депортації й оселився в Україні
E problemura Romani komunitetaki naj numa kulturako puchimos, si j indikatori pi kiki si Ukrainaqo societeto getime te avel piterdo thaj te del jekh chachimos savorenge. Shunen majbut andaj unikalna chib, kultura, thay tradicie ande aver epizodurya ande jekh projekto katar o Publikano Radio thaj Radio «Chiriklo».
I gadaja anda amende.
Подкаст створено за фінансової підтримки Європейського Союзу та Ради Європи. Його зміст є виключною відповідальністю авторів. Погляди, висловлені в цьому подкасті, жодним чином не можуть тлумачитися як такі, що відображають офіційну думку Європейського Союзу чи Ради Європи.