Andi Ukraina bari partya andal Rom ni sikile, naj len pherdi mashkaruni edukacia, anda lende but handre arisen thaj muntuin i bari edukacia. Gadaya kerel phandado krugo te ajen handre lene bukyate le manush, chorimos, socialna izolacia thaj diskriminacia. Pi situacia zjyal i influencia katar diferentni faktorurya katar o societeto, katar o them thaj katar korkore romane komuniteturya. Gadaya saore ande k than kerel i tema but vulnerabilna, saji but dukhal le manushen thaj i problematika kerdyol kompleksna.
I «Strategia saji azjutil te zjyal I realizacia chachimaski thaj te ajen dene shansi le manushenge saje si anda Romano nacionalno minoriteto» si kerdi zji 2030 bersh. Oj azjutil te ajen lachyarde le problemi andi edukacia thaj te ajen lene bukyate le manush. Gadaya buki ni achilyas pi pauza kana ajilyas i pherdi invazia, numaj but problemi inke achile. Anda godoya phenel o Volodymyr Kondur, o maj baro ando departamento pi puchimata pi protekcia chachimaski le manushengi i anda Romano nacionalno komuniteto katar Departamento po monitoringo pi nikerimata igalitetoski pi chachimata thaj liberimos, chachimata nacionalno minoriteturengi, politikani thaj religiyaki dikhimata katar o ofiso Komisarosko andi Verhovna Rada Ukrainaki pi manushengi chachimata.
«O maj paluno rodimos sas ando 2018 bersh. Coronaviruso, marimos, te del o Del te achel vare i godoya statistika saji sas anglal i pherdi invazia. Sako panzjto manushes naj les edukacia, nashtil te tchitil thaj te skriil pi ukrainaki chib. Ame ni phenas andal chavore, ame phenas anda j populacia bari manushengi. Le chavorentsa si maj handre normalo, ke len si len posibiliteto te sikyon. Tale trebul te ajel phendo anda kvaliteto la edukaciako.Me dashtiv te phenav ke o kvaliteto la distanciako edukaciako naj pozitivniy.
Naj saoren le chavoren si len akceso po interneto, naj saoren si laptopurya ja gadzjeturya. Le sikyarne zumajen te den lenge vareso kana o chavoro si ando gav or ando foro thaj nashtil te zjyal andi shkola anda varesao motivo. Tale kolende, kon gele ande aver thema i situacia sikimasa ando distanciako drom dashtiln te ajel phari. Sas kazurya kana zvoninas thaj zjeluinas pe ke nashtin te keren i registracia chavoreske andaj Germania andi shkola andi Odessa, kaj phirelas anglal o marimos. Si phari puchimata».
Gadja ashundel pes jekh Rromano proverbo: «Sikjo avrestar gogi, taj kiri na hasar»
Si chances bari socialna problema andi godoya te ajen lene bukyate le Rom andi Ukraina. But vares le komuniteturya ni akyaren so trebul pe thaj sao potencialo si andi Romani populacia, so del te kerdyol prejudicio thaj phangle shansi andi integracia po foro bukyako. Ando jekh chaso korkoro le Rom but vares maladyon godolasa ke si handre iformacia anda lengi chachimata andi buki, edukaciake programurya or te baryon andi peski profesia, so kerel i situacia maj phari.
«Ages, si but kondicii saje mukhen le Rromen te ajel pherde lengi trebuimata. Numa ita sar gadaya si ande l regionurya: ande l lokalni statoske organurya le manush ni prya mishto akyaren i Romani Strategia thaj sar trebul te zjyal laki implementacia. Le Rom, si zjalya, ke ni akyaren sar dashtil lengi chachimata te ajel andi realizacia. On ni zjyanen sar te ajen andi administracia thaj te mangen te ajel deno lenge varesao serviso. Thaj andi gadaya si chel maj but problemi, ke si shansi, numa maj but andal Rom ni zjyanen sar te utilizin len».
Sar phenel o Volodymyr Kondur, desha mij Romen ani Ukraina zji akanake naj len dokumenturya saje den i oficialna konfirmacia anda lengo identiteto, gadaya zurales phandel o akseso andi edukacia, medicina thay buki. Korkore le Rom but vares ni akyaren ke dokumentacia — gadaja si importantno, or ni zjyanen sar te keren le dokumenturya (lila). Gadsaji situacia kerel phandado krugo andi socialna ekskluzia sao si phares te ajel schindo bi themesko saporto thaj edukaciake programurya ande l komuniteturya.
«O Ofiso Komisarosko pi chachimata manushengi ande k than Evropako Konsilosa thaj o fondo Chirikli, kerde programa te ajel kerdi i dokumentacia le Romengi. Gadaya puchimata si bari mashkar aver puchimata saji trebul te ajel andi implementacia. I paluni statistika sikajel ke pashe 30.000 Romen naj len dokumenturya (lila): pasporturya, sertifikaturya po arakhadimos. Si maj bari cifra – pashe 80 mij Romen naj len dokumenturya (lila). Tale amende naj oficialna informacia anda gadaya.
Dashtisaras te las sar egzamplo o Mukachevo ando Zakarpattia, kaj trajin le rom ando beshimasko than. Pala naj-oficialo informacia, pashe trin mij manushen naj len nich dokumenturya (lila) pel khera, naj pasporturya, nich lila po arakhadimos chavorengo. Gadala si diferentni dokumenturya. Thaj lentsa I trebul te ajel kerdi buki.
Pale, i themeski strategia del shajipe, temeske organurya si getime te keren buki. Numa kana das tele ando regionalno levelo, ame dikhas ke le temeske organurya ni akyaren. Ame manglyam te mukhen len te nakhen bi renda anda godoya ke but manushen si chavore, buki pel sezonurya, len trebunas te anen oche. Ame, publikane mediatora, akyardyam ke trebul te ajel deni lenge maj but atencija. Sostar? Ke le manush akyaren ke lende naj dokumenturya, tale sar te keren gadaya thaj kaj te zjyan, sao paketo dokumenturengo te kiden on ni zjyanen».
I problema shaj te ajel partsialno lachyardi kana keren viziturya themeske servisurya sigo ande romane beshimaske thana. Gadaya dashtilas te kerel maj lokho o akceso te keren pasporturya, lila po arakhadimos le chavorengo thaj aver dokumenturya (lila). Gadsavo drom dashtilas te azjyutil te ajen nakhade birokratikane barierurya, te del pe maj tele o bipakyaimos ande themeske instituciji thaj te del peski kontribucija andi gradualna socialna integracija le Romengi.
«Ame manglyam Themesko Migraciako Serviso te zjyan oche kaj trajin le Rom. Gadaya si specifika bukyaki le Romenca ando generalno drom: kana tu kam dashtis te arises pakyaimos, on kam len korkoro te ajen andi administracia, ande aver servisurya. O Migraciako Serviso, les sas les algoritmo te zjyan oche, numa, si zjalya, ke nas gadaya kerdo. I maj bari partya andi buki kerde Romane mediatorurya, thaj i publikani organizacia, Neeka but azjyutisardyas ke si lende advokaturrya, sajen si bari experiencia. Si but nuansi, kana trebul te zjyas ando regiono, thaj te keres buki ando gadsao drom te ajel varesavo lacho rezultato».
Katar kshel bersha persekucia aj discriminácia: sar prezervirime o Romano edentiteto
Naj saoren Romane chavoren si edukacia, ni sikyon saore. Varesaje anda lende sikyon ande regularni institucii, aver partya — sikyon ande specialni romane klasurya or skoli. Numa, i oche, si but vares problemi te phiren regulyarno andi shkola, ke le chavore ni ajen ande l saore ges kana si klasurya. Sar rezultato, but Romane chavoren naj fundoni edukacia, so kerel maj phares lenge te zjyan maj angle bukyate thaj te zjyal lengi socialna integracia. Sostar si gadsaji situacia, phenel i Natalia Bohdanets-Biloskalenko, i maj bari ando Departamento po sikimos la chibako nacionalno minoriteturengo thaj avre themeski literatura katar o Instituto pala pedagogija katar i Nacionalna Akademia pala pedagogikani zjyanglimata Ukrainaki.
«Ando nakhlo bersh ame samas andi Transkarpatia. Kerdyamas vizito ande l skoli ando Uzhhorodo, Mukachevo, Beregovo, thaj Pidvynogradovo, thaj but dikhlyamas oche.Duj skoli ando Uzhhorodo sas ekskluzivno Romane. Gadala si segregaciyake skoli No. 14 thaj No. 13, thaj numa le chavore andal Romano komuniteto sikyonas oche. Pashe 300 chavore — andi jekh shkola, thaj 300 chavore andi aver.
Ande l saore shkoli ande saje ame samas, sas problema ke le chavore nasul phiren andi shkola. Anda godoya ke: si i migracia ande aver thema, anda marimos but Romane familiji geletar; anda godoya ke le dada thaj dejya ni akyaren ke si importantno te ajel I edukacia, inke ke le chavore azjutin khere, andi agrikulturalna buki, sezonalna buki, but terni meritimata. Tume zjyanen, ke varesaje Rom meritinpe kana len si le 12 bersh».
Ande l varesaje shkoli andal Romane studenturya naj Romane cheja, ke le familiji ni mukhen len te zjyan andi shkola. But vares gadaya si phanglo ke si tradicionalna dikhimata anda j rola la zjyuvlyaki andi familija thaj anda j but terni meritimata.
«Ando Mukachevo thaj ando Uzhhorodo ande l shkoli phiren le cheja thaj le chaje. Dashtisaras te phenas numa ke phiren andi diferentna proporcia. Tale ando Pidvinogradovo sikyon numa le chaje, le chejan ni den te sikyon. Anda godoya trebul te keras buki Romane liderurentsa, te das informacia ke i edukacia si but importanta i le chejange».
Tale si i pozitivni rezultaturya: maj but chavore sadijekh phiren andi shkola thaj mishto sikyon, phenel i Natalia Bogdanets-Biloskalenko. Le chavore sikajen lache rezultaturya, on si le ande l shkolake iventurya thaj paso pala paso phagen le stereotipurya anda pesko komuniteto.
«Kana me si mas primo vares po drom te dikhav i Romani shkola, mange sas interesno so kam dikhav oche. Tume zjyanen, man but chajlyas ma. Mishto kerde le shkoli, le klasurya kerde sar mangel i Neji Ukrainaki shkola, on den pe ande l jakha. Le chaorenge keren diferentni iventurya, inke klasurya ande saje sikyon horeografia, muzika thaj aver. Gadaya dyas pa mande ando lacho drom. Le chavore phiradyon mishto, den de mishto.
Avyal andi shkola No 14 si monumento anda Holokosto Romenge thaj i Romani rata i flago. O QR – kodo dashtiln te sikajel anda so phenel o monumento, so ou sikajel. Gadaya si kerdo ando moderno drom. Le chavoren si le knigi, ande soste te skriin. Jekh problema ke dashtiln te na den len le knigi khere. Gadaya kerde ke dene i kniga, thaj i baba astardyav i jyag andi soba lasa. Tale i shkola trebul te del reporto kiki si knigi lende».
Ande Romane shkoli, le chavore, sar saore aver studenturya, sikyon pala programa Neji Ukrainaki shkolatar, saji trebul te baryarel o abiliteto thaj kreativna gindimata. Ando jekh chaso si varesaji specifika. O sikimasko proceso mangel te len pe ando ginajimos i kultura, tradiciji thaj trajosko stilyo katar romane familiji. Kana i shkola sikajel pativ thaj del saporto pala chavorengo kulturako identiteto, gadaya azjutil te zurarel pe o pakyajimos, vazdel i motivacia andi sikimata thaj del kontribucija te ajel maj lachi integracija le romane studenturen ando societeto.
«Naj savore chavore arisen zji 9-to klaso, or pala 9-to klaso te zjyan ande profesionalni shkoli. Partikularno, andi gadaya shkola No.14, dyas pa ma ando lacho drom alajesko ke i direktorka ankaladyav folderi, thaj si oche informacia kaj gele le chavore pala muntuimos 9-to klaso. Saori informacia, saore le certifikaturya anda godoya ke le chavore lene ande l aver edukaciake institucii.
Thaj oche, but chavore gele and profesionalni shkoli pala 9-to klaso. Sar regulo, sikyon te sujen, sikyon te ajen slesaryurya. Varesajen sas len stipendiji ande koledjurya, on arisenas lacho edukaciako nivelo. Man fal ma ke gadaya vsya ajel katar i familija. Kana le dada thaj deja akyaren gadaya, atunche le chavorengi edukacia si lashi.
Ame samas i ande Pidvynohradivska shkola, kaj si pasha late o pinzhardo mobilno beshimasko than. Oche si segregaciyaki fundoni shkola, romane chavore sikyon ando separatno klaso. Numa kache vazdel pe o puchimos: si gadaya mishto ke si gadsaje klasurya or nich. Le sikyarne phenen ke gadaya si mishto, ke anglunes le chavore sikyon ande jekh grupa ando jekh than, thaj maj angle zjyan ande l aver klasurya thaj len te prinzjyaren jekh avres, sikyon te keren koperacija avrenca. Zjyal lengi integracia ando societeto, te phenas.
Sa godova sikyarno kerel buki chavorenca 20 bersh. Gadava mursh mishto zjyanel le obichaji thaj but Romano vokabularo, varekana shaj te kerel komunikacia lenca Romanes, ande lokhale frazi, ou zjyanel lengi specifika thaj so len trebul. Gadaya si but importantno. Tale mashkar gadala studenturya, naj chevora, numa chaje. Thaj kana nakhen andi mashkaruni shkola, ando panzjto klaso, keren godoya ando jekh than avre chavorenca».
Sar i chibaki kodifikacia thaj getimata po personalo kam azjutin te achel i romani chib andi Ukraina
Ande Romane shkoli dashtis te arakhes but dilijentni chavore sajende si chaches intereso te sikyon thaj saje zumajen te baryon. On phenen entuziazmosa anda lenge maj drago subjekturya andi shkola. Lengo piterdimos thaj lengo mangimos te sikyon del nadezjda ke i neji generacija Romengi kam ajel len maj but shajipe thaj kam ajel maj sigurno andi peski zor.
«Ame gelyam pel lekciji te obzervisaras. Le chavore si but diligentni oche. Ame gelyam ando panzjto klaso. Ame dyamas duma chavoresa. Andi leski familija si efta manush. Saore sikyon te gilaban pe l muzikalni instrumenturya. Ou gilabal pi violina thaj varesaje aver instrumenturya. Me simas but chudime. O chavoro phendyas ke lengo dad del but atencia pi lengi edukacia, ande partikularno pi muzikalna edukacia
Manglem les te tchitil mange o teksto andi sikyarni knjiga. Sas Ukrainaki literatura, thaj sas andal mifurya. Ou tchitisardyas anda Dazjbog. Sigurno, o teksto si pharo. Me korkoro akyarav kiki si de phares chavoreske te akyarel gadava teksto, ke si maj ushoro mange, sikyarnyake, te kerav gadaya. Pushlem les, so akyardyas anda godoya, so tchitisardyas. Me gindisavav mange, choro chavoro. Numaj naj puchimata kache te puches le chavores, numaj puchimata sikyarnenge saje keren i kompilacia le sikyarne knjigengi thaj eksperturenge saje den andi lumya gadala sikyarne knjigi. Ou phendyas mange, so ou tchitisardyas anda Dazjbog. Me manglem les te na daral thaj phendem leske kon si o Dazjbog.
Trebulas te dikhen gadaya shukar skriimata katar gadsaje bukyarde chavore Nich jekh naj nasul skriisardi litera, gadya shukar skriisardo, ando kaligrafikano stilyo. Kana samas ande segregaciyake shkoli No. 13 thaj No. 14, me kerdem fotografii le chavorenca thaj lengi skriimasa. On si but bukyarne, thaj si len teatralni aktiviteturya, thaj on skriin but shukar.
Numaj si problemi. Le direktorurya phende ke le dada thaj deja sajen si handre loje, nashtin te kinen ande soste te skriin le chavore. Anda godoya i shkola rodel saporto katar le granti, or katar varesaje fondurya, te kinen le chavorenge so trebul».
Le chavore si piterde, zjyan po kontakto thaj chajlyol len kana le maj bare manush den len peski atencia. On si aktivni kana khelen peske avrenca thaj kana den duma avrenca, sikajen peski iniciativa thaj sikajen ke len zurales chaylyol vsya te zjyanen.
«Ame samas inke andi gimnazia ando Beregovo «Opre Roma». Munri jekhto edukacia – sikyarni ande fundone klasurya, thaj me ni beshav po jekh than. Le chavorende sas kompeticia pi fizkultura, aj me lemas te kerav gadaya, hutyasas, prastesas lenca. Gadaya sas lenge chudno, tale on dikhle ma sar amal.
Inke aver problema, ke ande l shkoli naj zalurya thaj thana te keren sporto. On keren gadaya andi ograda. Trebul te ajen involirme i administracia thaj o them te den peski atencia pel gadala edukaciake thana thaj te den finaciyako saporto te ajel kerdo o zalo thaj o than te dashtiln te keren sporto. Gadaya si problema ande l saore shkoli».
Le romane zjuvlya nikeren le tradicii thaj ando godova chaso marenpe pala pesko glaso ando societeto
Naj saore le Romane chavore phiren andi shkola ande godola komuniteturya kaj si saore le kondicii te sikyon. But vares si gadya ke ni pakyan andi edukaciaki sistema, le daden thaj dejan si tsini motivacia or daran diskriminaciatar.
«Gadaya si phari puchimata, saji zumajen te lachyaren but bersh. Akanake o them thodyav po kontrolyo i puchimata anda Romani edukacia thaj te ajel i Romani chib nikerdi, te na hasayol. Kache trebul te ajen lene andi ginajimata saorenge interesurya. Si importantno le Romane liderurya te akyaren ke le chavore trebun te phiren andi shkola.
Si zurales chore Rom, tale i len trebul te ajel len i edukacia. O stato kam azjutil le manushen, partikularno kam azjutil i le Romen. Numa trebul te ajel o dialogo Romane liderurenca thaj te ajel akyarimos jekh avres. Trebul te ajel kerdo o drom po akyarimos, saoren te ajel o pasporto. Le Rom ashunen so phenen le liderurya. Kana o lidero phendyas ke trebul te phiren andi shkola, on kam phiren. Numa pale, trebul le choren chavoren te ajel vsya so trebul.
Inke si jekh aver problema, ke varesajenge chavorenge si phares te zjyan andi shkola. Kana andi Transkarpattia o paj katar reka inkhlel anda pesko fremo, le chavore nashtin te zjyan pi aver laki partya te zjyan andi shkola. Inke trebul te akyaren le dada thaj dejya ke si importantno te ajel i edukacia le chavoren, te akyaren ke lende si o respobiliteto te sikyon le chavore, ke but vares le chavore ajen naj getime te zjyan andi shkola».
Bi sistematikani buki andi edukacia aj saporto katar o them (stato), publikane organizacii te parojes i situacia si phares. Trebul te ajel sistematikano lachyarimos puchimasko katar le dada, deja, Romane liderurya aj them.
«Si phares ke gadaya si aver kultura. On si integrime ando ukrainako societeto, tale lende si peski kultura. Ande diferentni regionurya si pesko specialiteto thaj diferencia. Gadaya trebul te ajel leno andi ginajimata thaj te zjyal o dialogo po themesko nivelo. Ame samas andi shkola ando Mukachevo, kaj i direktorka kerel mishto buki le Romenca. On kiden le daden thaj dejan ando beshimasko than thaj phenen so trebul thaj so naj gadya, naj orta. Anda godoya le direktorurya zumajen te den duma le dadenca thaj dejanca. Ame samas chudime. Tale man fal ma ke trebul maj but te den duma Romane liderurenca le themeske institucii».
Ando komuniteto trebul te ajel buki le daden thaj dejanca, ternimasa, te ajel deno o vast te zjyal maj angle i sikimata ande l profesionalni thaj bare institucii. Gadaya maj angle pitrel o drom te ajel leno o specialiteto andi buki thaj buki saji kam ajel sadijekh. Akanake numa handre manush anda lende dashtiln te len I bari edukacia, si but importantno te ajel o saporto pe gadsaje iniciativi.
«Zji 9-to klaso naj saore arisen, naj saore muntuin 9 klasurya, naj saoren si atestato po muntuimos 9 klasurya. Jekh partya anda lende zjyan ande l profesionalni edukaciake institucii. Sikyon te sujen, te keren khera. Gadala manush si andal familiji, ande saje kamen te ajel i edukacia.
Tsino procento anda lende zjyan ande l universiteturya. Kana ame zjyas pi Romani kidimata, oche dashtisaras te dikhas aktivisturen andaj ternimata. Gadala si le chaje thaj cheja, saje si magistrurya. Len si le but lachi edukacia, dashtin te den duma pi anglikani chib ando libero drom. On sikyon andel aver thema. Tale gadsaje kazurya ni kam dikhes but. Me kam lem gadsaje kazurya te ajen maj but.
Inke aver problema – gadaja si but terni meritimata. Kache ame risavas zji godoya ke le dada thaj deja ni akyaren gadaya. Trebul gadaya te ajel phendo anda gadsao drom te akyaren gadaya. Ame dashtisaras te dihkas ke on naj ande godola kondicii. Kana ajen le Rom andaj Zakarpattia ando Kievo, ame dikhas ande l saje kindicii on trajin andel beshimaske thana.
Aj kon kam phenel lenge anda godoya? Kom kam dashtil te del gadaya informacia ando akyardo drom? On si le sikade te phiradyon numa trajin ando naj godova than. On ni phiren ande l anglal shkolake institucii. Numa pale, le dada thaj deja trebun te akyaren ke le chavore trebun te ajen sadijekh uzje, sar dashtin te guryanen len, tale le on trebun te phiren ande anglal shkolaki institucii».
Sar te zjyanes ke gadaya si i holyaki chib
Нakanake i situacia edukaciasa thaj bukyasa le Romengi paso palo paso parojelpe, tale maj angle si but so te keras. Maj but Romane chavore zjyan maj angle te sikyon pala muntuimos shkolako, zjyan ande l koledjurya, universiteturya, dashtin te primin i profesia, saje den len neje shansi. Importantna rola andi gadaya si pala publikane romane organizacii, saje den motivacia ternenge, den finacnyako azjyutimos thaj azjyutimos katar le mentorurya, inke keren buki te ajen dene tele predrasude thaj te ajel zuryardo o pakyajimos a mashkar le komuniteturya.
«Me maj but dav duma le Romenca, dav maj fundo andi Romani tematika thaj lenge problemi, ke dyamo 4-5 bersh me kerav buki gadalasa. Ame kerdyam alfabeto. Inke te phenav, sikyarne knjigi — si bari problema, sar I le sikyarne, saje dashtiln te den duma Romanes, zjyanen lengi kultura, zjyanen lengi specifika. Man fal ma, ke le Rom akyaren, ke naj aver drom numa te ajel tute edukacia. Naj saore akyaren, tale gadsaje kon akyaren — kerdyon maj but. Maj but Rom ni nikeren phirado trajo, trajin po jekh than. Tale kana ajilyas o baro marimos, but Rom geletar ande aver thema».
Baro marimos thaj aver humanitarni problemi ni den te ajel lachyardi i situacia rapido sar kamel pe. Ke zjyal naj numa zumajimata te ajel nakhadi i socialna thaj I psihologikani hiv, saji kerdyas ekskluzia thaj bipakyajimos saji tsirdyol generacijenca. But Romane familiji i akanake andi pakyajimos ke on si le aver, anda gadaya o drom te ajel pherdi integracia pi gadaya trebul chaso, thaj akyarimos jekh avres. Ando godova chaso le chavoren, na zavisi katar lengo identiteto, trebun te ajen egaliteto ando posibiliteto, te ajel pacha, te dashtiln te sikyon, te baryon thaj te dikhen pes sar partya societoski.
Подкаст створено за фінансової підтримки Європейського Союзу та Ради Європи. Його зміст є виключною відповідальністю авторів. Погляди, висловлені в цьому подкасті, жодним чином не можуть тлумачитися як такі, що відображають офіційну думку Європейського Союзу чи Ради Європи.
